|
Menig organist begint erover: de toetsen van het Nijkerkse orgel zijn allemaal zo donker. Amateurs én de beste profs hebben er last van. Oriëntatieproblemen bij snelle passages of bij klavierwisselingen... Het blijft even wennen. Was dit altijd al zo? Dat is niet met zekerheid te zeggen. Er zijn twee bronnen die elkaar tegen spreken. In een verslag uit 1907 over het examen van kandidaten voor de post van organist, staat: "onder en boventoetsen van zwart hout". Een verslag van een restauratie in 1910 zegt: "Ook de twee handklavieren, waarvan de gewone toetsen zwart en de boventoetsen wit waren (vroeger gebruikelijk) zijn geheel vernieuwd". We kunnen in ieder geval concluderen dat het orgel oorspronkelijk niet de gebruikelijke witte ondertoetsen en zwarte boventoetsen heeft gehad. Klavieren geplaatst door De Koff De restauratie werd gedaan door de orgelbouwer De Koff. Hij de originele klavieren door nieuwe. De Koff voegde ook een Subbas 16' toe en maakte het pedaal hierdoor zelfstandig. Er kwamen twee pedaalkoppels (met voetbediening) en ook het pedaalklavier werd vervangen.  Deze foto uit de jaren 50 laat de zwart-witte klavieren van De Koff uit 1910 zien. Ook de pedaalkoppels zijn te zien. Bron: Archief orgelcommissie hervormde gemeente Nijkerk Er zijn nog meer foto's van het orgel met deze zwart-witte klavieren. We laten er een paar zien. Henk Bouwman, Aart Berense, Rien van Boeijen, Klaas Jan Mulder en Hein Bouwman. Foto's uit de jaren 50, 70 en 80. Bron: Archief Rien van Boeijen | Archief Aart Berendse | Archief Gerwin van der Plaats De huidige klavieren Bij de laatste restauratie van het orgel, uitgevoerd door Van Vulpen in de periode 1975-1976 en 1985-1988, kreeg het de huidige klavieren (1987). De toetsen zijn vervaardigd van eikenhout, waarbij de ondertoetsen (normaal de witte) zijn belegd met letterhout en de boventoetsen (normaal de zwarte) met ebbenhout. Rood-bruin Het letterhout en ebbenhout zorgt voor de typische donkere kleur. Maar er is wel duidelijk verschil waarneembaar: het letterhout is rood-bruin van kleur en het ebbenhout zwart.  De ondertoetsen zijn belegd met rood-bruin letterhout en de boventoetsen met zwart ebbenhout. Bron: Matthias van Bloemendaal 'Alleen maar' donkere toetsen? We moeten wel toegeven dat de rood-bruine ondertoetsen in het midden van het klavier in de loop der jaren donkerder zijn geworden door het bespelen van het orgel. En het licht bij het orgel is ook niet optimaal. Dat veel organisten ervaren dat het orgel 'alleen maar' donkere toetsen heeft is best wel terecht! Ooit weer witte toetsen? De makkelijkste oplossing is wellicht het aanbrengen van beter licht bij de klavieren. En wie weet worden de toetsen bij een restauratie ooit wel weer belegd met wit materiaal... En anders stoffen we gewoon de klavieren van De Koff uit 1910 weer even af! Die liggen nog altijd op de orgelzolder ;-)  De klavieren van De Koff uit 1911 liggen nog altijd bij het orgel.
Bron: Matthias van Bloemendaal Eén van de opvallendste dingen uit de meer dan 260-jarige geschiedenis van het Nijkerkse orgel is dat het in (waarschijnlijk) 1863 helemaal wit geschilderd werd. De mooie, bruin-glanzende eikenhouten kas en al het houtsnijwerk werden bedekt met een laag verf. Waarom deed men dit en hoe zag dit eruit? Belastingontduiking in de kerk? Dat de orgelkas van eikenhout is gemaakt, was misschien wel de reden. Men beweert namelijk dat de witte verf werd aangebracht om de belasting op eikenhout te ontduiken. Maar dat is natuurlijk niet zo netjes in een kerk... In de 19e eeuw werden echter ook in andere kerken orgels, doophekken en kansels wit geschilderd. Hoe zit dit? Dat men dit deed om belasting te ontduiken, kan naar het rijk der fabelen worden verwezen. Deze fiscale maatregel werd namelijk genomen door Napoleon, terwijl het overschilderen van eikenhout al gebeurde voor de tijd dat hij heerste.  Op deze oude interieurfoto (met het doophek en heel veel stoelen, met namen!) is het witte orgel goed te zien. Bron: Archief orgelcommissie hervormde gemeente Nijkerk Wit dankzij Witte? Opvallend is dat de orgelmaker Christian Gottlieb Friedrich Witte van de firma Bätz-Witte in 1855 schreef dat hij het orgel maar een ouderwets instrument vond. En in 1884 ontving de kerkvoogdij van de hervormde gemeente een brief van de orgelbouwer Johan Frederik Witte (zoon van..), waarin hij adviseerde het orgel te vervangen door een nieuw instrument. De firma Bätz-Witte bouwde in het midden van de 19e eeuw toevallig veel orgels in een (gebroken) witte of andere lichte kleurstelling, met goudkleurige accenten en randen. Misschien werd men door Witte op een idee gebracht. Kwestie van smaak Alle speculaties ten spijt is het waarschijnlijk gewoon een kwestie van smaak geweest. In de 19e eeuw vond men het simpelweg mooi om meubilair in kerken wit te schilderen en daar ontkwam het Nijkerkse orgel ook niet aan. En hoe zag dit eruit? In de rekening van de schilderwerkzaamheden uit 1863 wordt gesproken over ''wit en goud schilderen''. Op basis van een oude zwartwit-foto hebben we een reconstructie gemaakt van hoe het orgel er ongeveer uit gezien moet hebben. 
Reconstructiefoto's van het orgel in de witte kleur 1863-1937 Bron: Matthias van Bloemendaal Originele kleur weer terug In 1936-1937 werd het houtwerk helemaal kaal gekrabd en geschuurd, opnieuw gelakt en in de was gezet. Dit moet een enorme klus geweest zijn! De originele donkerbruine kleur van de orgelkas en het houtsnijwerk keerde terug. En zo is het kunstwerk van Andries van Bolder nog steeds in volle glorie te bewonderen!  Deze foto prijkte op een trotse briefkaart toen het orgel in 1937 zijn originele kleur weer terug had. Bron: Archief orgelcommissie hervormde gemeente Nijkerk Niet alles is weer bruin Toch is er nog iets te zien van de witte verflaag. Alleen niet op het eerste gezicht. Hiervoor moeten we namelijk ín het orgel zijn: aan de binnenkant van de zijpanelen is aan het houtsnijwerk nog te zien dat er witte verf op zat. De binnenkant is in 1937 niet voorzien van een nieuwe laklaag.   Deze foto toont de huidige staat van het Van Deventer-orgel
Foto: Matthias van Bloemendaal |
